آتش زیر خاکستر در ارسباران

سید مرتضی احمدپور - تبریز – خبرنگار:


با وجود گذشت دو روز از اطفای کامل آتش در جنگل‌های ارسباران همچنان بوی دود و آتش از نقاط مختلف آن به مشام می‌رسد و از کلیبر تا خداآفرین و در نوار مرزی ایران و ارمنستان رده‌هایی از سوختگی دیده می‌شود.  

گزارش میدانی همشهری و گفته‌های اهالی نشان می‌دهد که به رغم اظهارات مسئولان استانی و کشوری مبنی بر امداد‌رسانی و همکاری دستگاه‌های مختلف برای مهار آتش‌سوزی، کانون این حادثه از چند منطقه بوده و بخش عظیمی از آتش سوزی‌ها نه از سوی نیروهای مهار کننده بلکه به علل طبیعی و برخورد آتش با مناطق بدون پوشش گیاهی متوقف شده است. 

البته مسئولان حاضر در حادثه از همان ساعات اولیه هم انتقاداتی را نسبت به بی‌توجهی در امداد‌رسانی‌های سریع مطرح می‌کنند. هر چند شواهد امر نشان می‌دهد وقوع آتش‌سوزی همچنان منابع سبز استان را تهدید می‌کند و ممکن است شاهد حریق دوباره در این منطقه باشیم.

یکی از اهالی روستای دینه‌ور در مورد نحوه آغاز آتش‌سوزی می‌گوید: از عصر روز دوشنبه هفته گذشته که فردایش روز تعطیلی و دلیلی برای حضور گسترده گردشگران در منطقه بود، اهالی روستا مثل همیشه نگران حوادث ناخواسته افزایش گردشگران بودند. 

معمولاً آن‌ها آتش‌هایی برای پخت غذا یا چای در مناطق مختلف جنگل مانند دره‌مکیدی یا جاهای دیگر روشن می‌کنند که همواره مستعد حادثه است. از اوایل صبح سه‌شنبه دود آتش از منطقه به مشام می‌رسید و با توجه به تراکم جنگل در این محدوده و خشک بودن زمین و علف‌های هرز آتش به سرعت گسترش پیدا کرد و از چند متر مربع به سرعت چند صد متر مربع شد و سپس چند صد هکتار در مناطق مختلف را در برگرفت. 

به گفته «حسن صلاحی» تلاش اهالی محلی و روش‌های سنتی مانند فاصله انداختن بین کانون آتش و کندن علف‌های هرز مسیر جواب‌گو نبود و به علت کوهستانی بودن منطقه و ترافیک جاده و همچنین نامناسب بودن جاده در مسیر مرزی خداآفرین خودروهای امدادی دیرتر به منطقه رسیدند و آتش نیز بی‌مهابا گسترش پیدا کرد. 

وی با اشاره به مصدومیت تعداد زیادی از اهالی منطقه به واسطه استنشاق دود بیان می‌کند: دود حاصله از آتش‌سوزی و حرارت آتش نه‌تنها ساکنان منطقه بلکه حیوانات اهلی و وحشی را هم درگیر کرد و چند روز پس از حادثه تعداد زیادی لاشه حیوان را می‌توان در مناطق جنگلی مشاهده کرد. 

این فرد بومی از حضور برخی مسافران و گردشگران برای خاموش کردن آتش‌سوزی هم تقدیر می‌کند و می‌گوید: تعدادی گردشگر با آتش‌خاموش‌کن‌های خودروهایشان یا بیل و حتی پتو به خاموش کردن آتش در کنار نیروهای امدادی مشغول بودند اما عده‌ای هم مثل همیشه مشغول سلفی گرفتن با آتش و حرکت‌های نمایشی بودند. 


مهار غیرممکن آتش‌سوزی 

یکی از اهالی روستای احمدآباد هم با اشاره به شرایط منطقه و عدم مهار آتش به وسیله خودرو یا نیروهای امدادی بیان می‌کند: منطقه ارسباران به‌ویژه منطقه مرزی خداآفرین کاملاً کوهستانی است و مسیرهای سنگلاخی و صعب‌العبوری دارد. 

برخلاف جنگل‌های شمال، ارسباران مناطق بکر زیادی دارد که دست‌نخورده مانده‌اند. حتی برخی مناطق شاید صدها سال رد پای انسانی هم ندیده باشند؛ بنابراین مهار آتش در میان این سنگلاخ‌ها جز به لطف برخورد آتش با منطقه بدون پوشش و سنگلاخی ممکن نیست و باید منتظر بود تا آتش خود مهار شود. 

«علی باقریان» تاکید می‌کند: انتظار طبیعی حضور هواپیماهای کوچک یا هلی‌کوپتر در همان لحظه اول وقوع حادثه برای مهار آتش بود. در طول سال معمولاً ده‌ها بار هلی‌کوپتر در این منطقه پرواز می‌کند اما در مدت چند روز آتش‌سوزی عملاً خبری از حضور گسترده نیروهای امدادی مهار‌کننده آتش نبود. 

وی با بیان این‌که منطقه تخریب‌شده ارسباران در آتش‌سوزی اخیر بیشتر از 300 هکتار است، تاکید می‌کند: با یک برآورد عادی و با محاسبه چشمی هم می‌توان منطقه درگیر آتش را مشاهده کرد که بیشتر از 300 هکتار اعلام شده است. ضمن این‌که این منطقه باز هم مستعد آتش‌سوزی دوباره است و در صورت بروز خطای انسانی یا وجود یه جرقه کوچک باز هم ممکن است شاهد حریق گسترده باشیم. 


ضرورت توجه ملی به ایمن‌سازی جنگل‌های ارسباران

مدیر کل مدیریت بحران استانداری آذربایجان شرقی با اشاره به امکان‌پذیر بودن تکرار آتش‌سوزی در جنگل‌های ارسباران بیان می‌کند: نیاز به توجه کلان و تزریق اعتبارات ملی برای ارتقای ایمنی منطقه در برابر چنین حوادثی وجود دارد و با توجه به تلاش برای ثبت جهانی این منطقه باید توجه در بعد داخلی هم تقویت شود. 

 «محمدباقر هنربر» تاکید می‌کند: توان استان برای مهار چنین آتش‌سوزی‌هایی محدود است و جنگل‌های ارسباران با وسعت فعلی باید با تجهیزات پیشگیرانه و مهارکننده‌ای مانند هلی‌کوپتر و ساخت ایستگاه‌های متعدد مقابله با اتفاقات با منشأ انسانی و حوادث طبیعی ایمن‌سازی شود در غیر این صورت تکرار آتش‌سوزی‌های مخرب دور از ذهن نیست. 

این مسئول به تشکیل کارگروه‌های مدیریت بحران در استان اشاره می‌کند و می‌افزاید: نرم‌افزارهای مدیریتی برای مقابله با چنین حوادثی داریم اما نبود سخت‌افزارهای کنترلی و مهارکننده اجرای این برنامه‌ها را با مشکل مواجه می‌کند. 


اقدام برای اصلاح منطقه؛ چند ماه دیگر 

مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان شرقی هم که در روزهای اخیر سمت جدیدی در مرکز گرفته و در روزهای آتش‌سوزی فقط برای پیگیری وضعیت در استان حضور داشت به همشهری می‌گوید: با توجه به وضعیت جغرافیایی منطقه، امدادرسانی برای مهار آتش واقعاً سخت بود. 

انتظار ما از مسئولان برای امدادرسانی جدی محقق نشد و گفته اهالی مبنی بر این که آتش در بخش‌های گسترده‌ای خود‌به‌خود مهارشده هم چندان بیراه نبوده است.  «داود نامدار» ادامه می‌دهد: این‌که آتش‌سوزی عامل انسانی داشته تقریباً محرز است اما این‌که گردشگران یا شکارچی‌ها یا چوپانان عامل این آتش‌سوزی بوده‌اند مشخص نیست و اعلام دقیق مقصر حادثه هم واقعاً دشوار است. 

وی با گلایه از وضعیت امداد‌رسانی و عدم حضور به موقع هلی‌کوپتر‌های مجهز به سیستم اطفا حریق و پشتیبانی همچنین نیروهای امدادی تخصصی به تعداد کافی تاکید می‌کند: کانون آتش‌سوزی در چند نقطه آغاز شد و سپس به سرعت گسترش پیدا کرد و اگر امداد‌رسانی سریع‌تر شروع می‌شد آتش‌سوزی گسترش پیدا نمی‌کرد و آتش زودتر خاموش می‌شد. 

نامدار تاکید می‌کند: اما این‌که گفته می‌شود آتش‌سوزی درختان با ارزش زیادی را در منطقه نابود کرده است صحت ندارد، البته گونه‌های با ارزش در آتش سوخته‌اند اما این گونه‌ها درصد بسیار کمی از منطقه را شامل می‌شوند و بیشتر مناطق آتش‌سوزی شامل مناطق بدون درخت و دارای پوشش گیاهی و جنگل‌های پراکنده بوده است. 

این مسئول درباره این‌که گفته می‌شود مناطق درگیر آتش بیشتر از 300 هکتار بوده هم عنوان می‌کند: البته این مقدار تخمینی است و شاید از این مساحت بیشتر یا کمتر باشد. با توجه به شرایط منطقه اعلام دقیق مساحت آتش‌سوزی دشوار است. 

مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان درباره مطالبه عمومی شهروندان مبنی بر اصلاح پوشش منطقه، اظهار می‌کند: اکنون آتشی در منطقه وجود ندارد و در فصل درختکاری از اواخر پاییز یا اوایل سال آینده اصلاح و درختکاری جدید در منطقه شروع می‌شود. با توجه به نوع درختان منطقه که رشد سریعی دارند امیدواریم بافت منطقه به سرعت اصلاح شود. 

فارغ از مواردی که مطرح شد، در خصوص نحوه مواجهه با این آتش‌سوزی و مهار آن نمی‌توان گفت این حادثه به خیر گذشت. تا زمانی که مدیریت بحران در انتظار بودجه برای ارتقای ایمنی و اعتبار عملیات آن هم بعد از وقوع حادثه است و آتش همچنان ارسباران را تهدید می‌کند. 

دمای هوا هر سال افزایش چشمگیری دارد و علف‌های خشک به همان نسبت در فصل گرما بیشتر می‌شود. گردشگران تابستانی روز به روز در ارسباران بیشتر می‌شوند، برخی از آنها هنوز فرهنگ حفاظت از محیط زیست برایشان جانیفتاده و در مراتع آتش روشن می‌کنند و حتی نحوه خاموش کردن آن را نمی‌دانند. 

سودجویانی هم هستند که چشمشان دنبال منابع طبیعی است تا بر وسعت اراضی‌شان بیفزایند. اما آنچه اهمیت دارد این است که ارسباران، زیباترین جاذبه گردشگری شمال غرب ایران که به تنهایی نیمی از تنوع گونه‌های قاره اروپا را داراست و باید برای حفظ آن بیشتر بکوشیم.


آسیب ندیدن مزارع و مناطق کشاورزی 

برای اطلاع از وضعیت فعلی منابع طبیعی ارسباران پس از خاموشی آتش به سراغ معاون جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی رفتیم. «علی رخ‌افروز» می‌گوید: هنوز آمار و اطلاعات دقیقی از میزان خرابی‌های آتش‌سوزی در منطقه نداریم ولی آتش‌سوزی با وجود رخ دادن در اراضی اطراف چند روستا آسیب شایان توجهی به اراضی کشاورزی نزده است.   

وی با تاکید بر این‌که باغداران منطقه و کشاورزان به صورت بومی آموزش‌های لازم و روش‌های مهار آتش در مزارع را می‌دانند، ادامه می‌دهد: آتش‌سوزی درختان مثمر و باغ‌ها را با توجه به حضور باغداران و حفاظت مستقیم از باغ‌هایشان، همچنین نبود ارتباط مستقیم پوشش گیاهی جنگلی با این مناطق کشاورزی درگیر نکرده است. 

اما پیگیر گزارش‌های تکمیلی در مورد آسیب‌های احتمالی به اراضی و محصولات کشاورزی و درختان مثمر هستیم.   رخ‌افروز با رد دخالت کشاورزان و چوپانان در وقوع آتش‌سوزی اظهار می‌کند: اهالی بومی منطقه شیوه روشن و خاموش کردن آتش را به صورت سینه‌به‌سینه می‌دانند و در سال‌های اخیر هیچ موردی از نقش مستقیم افراد بومی در آتش‌سوزی منطقه وجود نداشته است.